W Bielsku „na guthaju”, czyli właściwie gdzie?

Przemierzając ulicę Słowackiego, naprzeciwko Zespołu Szkół Elektronicznych, Elektrycznych i Mechanicznych, znajduje się budynek, w którym mieści się Książnica Beskidzka. Obiekt został oddany do użytku dopiero 1973 roku i zdecydowanie wyróżnia się na tle sąsiadującej z nim sali gimnastycznej „Mechanika” oraz Domu Kultury im. Wiktorii Kubisz. Co wcześniej znajdowało się na terenie biblioteki? Starsi mieszkańcy zapewne pamiętają miejsce, gdzie odbywały się zajęcia z wychowania fizycznego. Kultura fizyczna jest zresztą wieloletnią tradycją tego terenu i wiąże się z odpowiedzią na tytułowe pytanie.

Cała historia zaczyna się już w 1811 roku, kiedy to niemiecki pedagog Friedrich Ludwig Jahn założył w Berlinie pierwszy Turnverein. Było to nic innego jak Towarzystwo Gimnastyczne, które w swoich założeniach skupiało się na promowaniu kultury fizycznej. Idee towarzyszące wychowaniu fizycznemu można porównać z funkcjonującym na ziemiach polskich Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół”. Jahn uznawany jest za ojca niemieckiej gimnastyki, opracowywał nie tylko pionierskie plany ćwiczeń, lecz także sprzęt do tego przeznaczony. Liczba członków berlińskiego Turnvereinu szybko zaczęła rosnąć, a w całym kraju powstawały kolejne grupy na ten wzór. W 1862 roku założono oficjalnie Bielitz-Biala’er Turnverein (pol. Bielsko-Bialskie Towarzystwo Gimnastyczne), którego sala znajdowała w dzisiejszej „Kubiszówce”. Na potrzeby Towarzystwa wzniesiono ją w 1898 roku, a wcześniej korzystano z obiektu obok strzelnicy (dzisiaj Bielskie Centrum Kultury). Architektoniczne budynek jest zbliżony do znajdującej się nieopodal, 7 lat młodszej sali gimnastycznej. Nie przez przypadek. Oba budynki wybudował Andreas Walczok. Budowę starszej realizował wg projektu Ignacego Ungwera i niewątpliwie doświadczenie to przydało się w przyszłości.

Po drugiej wojnie światowej wiele budynków utraciło pewne detale. Dotyczy to także dawnej sali gimnastycznej Turnvereinu. Odrestaurowanie budynku nie przywróciło stanu pierwotnego, a charakterystyczne miejsca zajmują teraz dwie tablice. Pierwsza z herbami miasta znajduje się w szczycie obiektu. Pierwotnie w tym miejscu znajdowało się, między dwoma gałązkami dębu nie znajdowały się herby miasta, lecz 4 litery F. Było to logo stworzone przez darmsztackiego miedziorytnika Johanna Heinricha Felsinga, tzw. krzyż gimnastyczny. Każda z tych liter odpowiadała odpowiednio słowom: Frisch, fromm, fröhlich, frei (pol. Zdrowy, waleczny, szczęśliwy, wolny). Było to bezpośrednie nawiązanie do XVI-wiecznego powiedzenia studentów: Frisch, frei, fröhlich, fromb / Sind des Studenten Reichtumb! (pol. Zdrowie, waleczność, szczęście, wolność / są bogactwem studenta). Kolejny bezpowrotnie utracony detal znajdował się pod tablicą umiejscowioną nad wejściem głównym.

Właśnie w miejscu tablicy informującej wszystkich, że wchodzą do Domu Kultury im. Wiktorii Kubisz znajdowało się rozwiązania zagadki „guthaja”. Określenie to jest bowiem bezpośrednio związane z omawianym tematem Towarzystwa Gimnastycznego. Aby rozjaśnić sytuację, należy przyjąć, że „guthaj” to w istocie dwa słowa zaczerpnięte z języka niemieckiego. „Guthaj” to nic innego jak „Gut Heil”. Jest to pozdrowienie, znane już ze średniowiecznych tekstów. Przez setki lat używane było w różnych środowiskach, a odnaleźć można je także w twórczości Goethego i Schillera, a także Mozarta, Beethovena czy Wagnera. Ostatecznie pozdrowienie zostało spopularyzowane wśród gimnastyków w 1843 roku. Zaczęło się w 1840 od miejscowości Plauen na wyżynie Vogtland, gdzie Otto Leonhard Heubner będący ojcem saksońskiej gimnastyki zainspirował swoim przemówieniem Gustava Finke, który 3 lata później tymi dwoma słowami pozdrowił gimnastyków. Powitanie przyjęło się tak dobrze, że wkrótce stało się normą we wszystkich grupach gimnastycznych krajów niemieckojęzycznych. Dotarło oczywiście także do Bielska i bielscy gimnastycy umieścili je nad wejściem do swojej sali gimnastycznej.. Po drugiej wojnie światowej wszelkie niemieckie inskrypcje musiały zniknąć z przestrzeni publicznej i dlatego zapewne zniknął też napis, którego miejsce zajmuje dzisiaj wspomniana tablica „Kubiszówki”.

Tajemnica „guthaja” rozwiązana. Przestrzeń pomiędzy Domem Kultury i salą gimnastyczną, podobnie jak oba te obiekty, służyła rozwojowi kultury fizycznej. Z uwagi na tradycyjne XIX-wieczne pozdrowienie gimnastyków „Gut heil!”, we wspomnieniach wielu utkwiło fonetyczne brzmienie „guthaj”, które uznane za jedno słowo stanowiło określenie konkretnego miejsca na mapie miasta. W ten sposób kultura fizyczna przez 163 lata już, nieprzerwanie wpływa bezpośrednio nie tylko na użytkowanie tego terenu, ale i nazewnictwo. Jest to długa tradycja o silnych korzeniach oraz historii, która ciągle dostarcza nowych informacji zaklętych w detalach istniejących do dzisiaj lub uwiecznionych w materiałach archiwalnych.

Bibliografia

• P. Kenig, W. Kominiak, Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce w czasach monarchii austro-węgierskiej, Bielsko-Biała 2018.
• O. Basler, Der Groẞe Duden, Leipzig 1934.
• Meyers Lexikom, t. XII, Leipzig 1930.